West Virginia Üniversitesi Felsefe Bölümü Başkanı Profesör Sharon Ryan ile Sinem Hürmeydan’ın Youtube kanalımızda yayımlanan Hernefes Gündem “Bilgelik” söyleşisinden derlenmiştir.
Bilgelik, insanlık tarihinin başından beri felsefi sorgulamanın merkezinde yer alan bir kavram. Bilindiği üzere, “felsefe” kelimesi, “bilgelik sevgisi” anlamına gelen “philo” ve “sophia” kelimelerinin birleşiminden türemiştir. Bilimin ve hiper teknolojinin hüküm sürdüğü bu çağda bilgelik ve felsefenin bilgelik üzerine odaklanan kökleri genellikle göz ardı edilmektedir. Yine de aynı zamanda “bilgelik” adına bol miktarda materyal görüyoruz. Sosyal medyada “Daha mutlu bir hayat yaşamanın 5 yolu…”, “hayallerinizi gerçekleştirmeniz için yapmanız gereken 3 şey” vb. gibi çoğunlukla altı boş fakat iddia yüklü tavsiyelerde bulunan ve hangi konuda uzman olduklarını bilmediğimiz insanlara rastlıyoruz.
Bu kulağa biraz künt gelebilir; ancak bazıları buna “koçluk ve sahte guru endüstrisi” diyor ki ben de bununla hemfikirim; çünkü bu bahsettiğimiz insanların büyük çoğunluğu bilgelik üzerinden bir pazar oluşturuyor. Öte yandan, basit bir arz-talep denklemine dayanarak düşündüğümüzde insanlar nezdinde daha bilge bir yaşam için bir talep, bir ihtiyaç olduğu anlaşılıyor. Araştırmaları ağırlıklı olarak bilgelik üzerine odaklanan bir felsefe profesörü olarak, bu eleştirel açıklama ışığında bilgeliğin ne olduğunu anlatabilir misiniz?
Sharon: Sinem, bilgeliğe dünya çapında bir ihtiyaç/talep olduğu konusunda sana katılıyorum. Ben de senin gibi, tüketicilerin “guru endüstrisi” olarak tarif ettiğinden endüstriden talep ettikleri ve âdeta satın aldıkları “bilgeliğin” gerçekten de karmaşık, belirsiz ve zorlu dünyamızda, inanılmaz derecede değerli ve nadir bulduğum türden bir bilgelik olduğu konusunda şüpheliyim.
Soruna vereceğim yanıta, guru endüstrisinin sunduğu ya da pek çok tüketicinin talep ettiği şeylerin çoğuyla bir sorunum olmadığını belirterek başlayacağım. Bana göre olumlu herhangi bir şey, hiç olumlu bir şey olmamasından iyidir. Eğer basit kişisel gelişim ipuçları bir kişiye dahî biraz yardımcı olabiliyorsa, bu harika. Ancak gerçek bilgeliğin kısa bir sosyal medya gönderisi ya da kısa bir kişisel gelişim kitabı okuyarak öğrenilebilecek birkaç basit ipucuyla özetlenebileceğini sanmıyorum.
Bence “guru sektörü bilgeliğine” yönelik arz ve talebi, sağlık ve zindelik tavsiyelerine yönelik arz ve taleple karşılaştırmak faydalı olabilir.
Herkes için işe yarayacak kolay ve gerçekten etkili bir “5 adımda sağlıklı yaşam” planı sunmak son derece zor olacaktır, tıpkı herkes için işe yarayacak kolay bir “5 adımda bilgelik planı” sunmanın imkansız olmasa da son derece zor olacağı gibi.
Hem sağlıklı yaşam hem de bilgelik, düşünceli ve özelleştirilmiş planlama, derin öğrenme, süregiden bir adanmışlık ve tutarlı uygulama gerektiren konulardır. Söz gelimi, sağlıklı yaşam hedefini sağlıklı bir kiloya ulaşma hedefiyle değiştirirseniz, bu yeni hedefi kolaylıkla 5 adımda ifade edilebilir hale getirebilirsiniz. Aşırı kilolu biri için, kalori alımını sınırlamaya ve enerji harcamasını artırmaya odaklanan bir planla sağlıklı bir kiloda olma hedefine ulaşılabilir. Ancak, sağlıklı bir kiloya ulaşmak genel anlamıyla sağlıklı ve zinde olmak için yeterli değildir. Sağlıklı kiloda olan bir kişi öfkeli, depresif, yetersiz beslenmiş, yorgun vb. olabilir. Yahut günde tam olarak 4 porsiyon pasta tüketebilir. Bu, kişiyi sağlıklı bir kiloda veya kitle-vücut endeksinde tutsa bile sağlıklı kılmayacaktır. Alternatif olarak, bir kişi sabah rutinine önemli ölçüde sağlıklı ve besleyici bir bardak taze lahana suyu ekleyebilir. Bu sağlıklı bir değişiklik olsa da, tek başına genel sağlığı tesis etmeye yetmeyecektir.
Guru endüstrisinin bilgeliğine geri dönecek olursak, kişi örneğin her güne o gün için bir niyeti düşünmek ve ifade etmek için özel bir alan ve zamanla başlayarak hayatını iyileştirebilir. Bunu yapmak kişinin hayatında pozitif bir gelişme sağlayabilir, ancak bu iyileşme, çok önemli olsa bile, bilgeliğe karşılık gelmez.
Bu nedenle, dünyamızda gerçek bilgeliğe derin bir ihtiyaç olduğunu düşünsem de, guru endüstrisinin sunduğu türden bir bilgelik, beni ilgilendiren ve felsefenin bilgelik sevgisiyle ilgili olan türden bir bilgelik talebini karşılamıyor (hatta karşılamaya çalışmıyor).
O halde bilgelik, kendini geliştirmeye yönelik tavsiye çekirdeklerinden ibaret değilse nedir?
Bence gerçek bilgelik, kişinin kendi hayatını iyileştirmeye yönelik basit talimatlarla sınırlı değildir.
Gördüğüm kadarıyla bilgeliğin kapsamı kişisel yardımın ve hatta kişisel mutluluğun çok ötesine geçiyor. Bilgelik öncelikle kendimize veya kendi iyiliğimize ya da kendi kişisel tatminimize veya refahımıza odaklanmaz. Bilgeliğin odağı kendine yardım/guru endüstrisinin bilgelik hareketinin ele aldığından çok daha geniş ve “öteki odaklıdır”. Bilgeliğin çok güçlü bir ahlâkî ve sosyal boyutu vardır. Bilge bir kişi yaşamın büyük sorularına dikkatle ve sabırla, kapsamlı ve derinlemesine tefekkür edilmiş yanıtlar geliştirmiştir.
Örneğin, “Adalet nedir?”, “Gerçek bir dost nedir?”, “Sınırlarımız nelerdir ve sınırlarımızı/sınırlılıklarımızı en iyi şekilde nasıl yönetebiliriz?”, “Diğer insanlarla, hayvanlarla ve çevreyle ilişkimiz nasıl olmalıdır?”, “Gerçekten önemli olan nedir?”
Bilge bir kişi, yaşamda karşılaşılan çeşitli olay ve durumların tarihsel, kültürel, bilimsel ve sosyal bağlamlarını idrak eder. Başkalarının yerinde olmanın nasıl bir şey olduğu konusunda donanımlı ve empatik bir kavrayışa sahiptir. Duygusal zekâsı, hayal gücü ve şefkat eğilimi gelişmiştir.
Bilgelik benlikle sınırlı değildir; kişinin kendisinden çok daha geniş bir odaklanmayı gerektirir.
Dahası, bilgeliğe ilişkin pek çok saygın felsefî ekolün görüşlerinin aksine, bilgeliğin hayatın en iyi nasıl yaşanacağını bilmek olarak değerlendirmiyorum. Bilgeliğin kişiye “iyi bir hayat” yaşamak ya da mutluluğa ulaşmak için bazı kaynaklar sağlayacağı umulsa da, bilgeliğin birincil amacı bu değildir. Bilgelik, yaşamın en zor ve kafa karıştırıcı zorluklarını aşmak için ihtiyaç duyduğumuz şeydir. Kendi ölümlülüğümüz ve sevdiklerimizin ölümü gibi yaşamdaki büyük sıkıntılarla etkili bir şekilde başa çıkmamıza yardımcı olan bir erdemdir. Bilgelik keder, kayıp ve yalnızlığın üstesinden gelmemize; önlenebilir yıkım, savaş, acı ve ihanetten kaçınmamıza, kaçınılmaz trajedilerle başa çıkmamıza yardımcı olur. Hepimizin bu türden bir felsefî bilgeliğe ihtiyacı vardır, ancak bu kestirme yollardan gitmek yerine sabırlı ve disiplinli bir çalışma, yaşam deneyimi, uygulama, dayanıklılık ve cesaret gerektirdiği için her zaman tercih edilen bir yol değildir.
Peki neden bilgece yaşamak ister, bilgeliğe özlem duyarız? Bilgelik ve mutluluk arasında nasıl bir ilişki vardır? Bilgelik mutluluğu getirir mi?
Sharon: Bence bilgelik en önemli, en değerli ve en etkileyici insanî erdemdir. Bilgelik mutluluğa yol açar mı? Bu gerçekten harika bir soru ve buna geri döneceğim. Ancak şimdilik kısaca şunu söyleyebilirim ki, bu sorunun cevabı “mutluluk” ile neyi kastettiğimize bağlı olarak, “bilgelik belki beraberinde mutluluğu getirir, belki de getirmez” şeklinde olacaktır.
Bilgelik tanımıma ahlâkî, sosyal, duygusal ve entelektüel boyutlarla birlikte iyi bir insan olmaya ve doğru şeyleri doğru nedenlerle yapmaya verdiğimiz değeri de dâhil ediyorum. Bilgelik sayesinde, çeşitli olasılıklara bağlı olarak ortaya çıkan çok çeşitli koşullarda doğru olanı nasıl yapacağımızı anlayabiliriz. Bilgelik, başkalarının yaşamları ve içinde bulundukları durumlar hakkında çok şey anlamayı içerir ve onlara şefkat, haysiyet ve saygıyla davranmamız için bize rehberlik eder. Dahası kişinin kendisi hakkında bilgi sahibi olmasını ihtivâ eder ve kendimize de başkalarına olduğu gibi şefkat, haysiyet ve saygıyla davranmamızı, kendimizi sorumlu tutmamızı sağlar.
Bilge insanlar hayatın tam mânâsıyla girift düzenini takdir edecek alçakgönüllülüğe sahip olup hızlı ve kolay çözümlerin cazibesine kapılmazlar. Neyin gerçekten önemli olduğunu bilirler ve bakışlarını salt parlak ödüllerin ötesine odaklarlar. Bilgeliğin sadece görünüşüyle, bilgelik fikriyle tatmin olmazlar, gerçekten bilge olanı ister ve ararlar.
Diğer yandan bilge insanlar, çirkin, tatsız, adaletsiz, korkunç ve acı verici olanı görme ve bunlarla başa çıkma cesaretine de sahiptirler. Her şeyi olduğu gibi görür; kuruntu, hüsnükuruntu veya kendini kandırmayla dolu bir hayat yaşamazlar. Soruna dönecek olursak, bilgelik mutluluğa yol açar mı?
Mutluluğu zevk, olumlu duygulanımlar veya neşeli deneyimler olarak düşünürsek, bilgeliğin mutluluğu temin edebileceğini düşünmüyorum. Hayat, rasyonel olarak haz duymak, olumlu duygulanımlar ya da neşeli deneyimler yaşamak için son derece çetin hâller alabilir. Örneğin bir depremden sağ çıkmak kişinin mutluluğunu (en azından geçici olarak) elinden alabilir ama bilgeliğini elinden alamaz. Aslında, tam da bu türden üzücü durumlarla uğraşırken, felaketlere göğüs gererken daha bilge hâle gelebiliriz. Bilge olmak mutlu olmakla uyumlu olsa da, mutlu olmayı garanti edemez. Her şeyde, erdemlerde ve duygularda ölçülülüğü savunan Aristoteles’in de dediği gibi, bilge insanlar doğru zamanda, doğru duyguyu, doğru ölçüde deneyimlerler. Bazen neşe, duruma uygun duygu değildir.
Yine de bilgelik, ahlaki açıdan hayatlarımızı en iyi ve en özgün şekilde yaşamamızın önündeki büyük engellerin çoğunu başarıyla aşmamızı sağlayacaktır. Bilgelik cehaleti, dogmatizmi, kuruntuyu, değerlerin yanlış yorumlanmasını, nefreti, adaletsizliği, mantıksızlığı vs. büyük ölçüde en aza indirir. Yaşamın kolayca çözülemeyecek gizemlerinin ve karmaşıklıklarının derinlemesine anlaşılmasını teşvik eder, hayal gücünü besler, şefkati körükler ve sevgiyi teşvik eder.
Hem bilgeliğe hem de mutluluğa (ve zenginliğe ve güzelliğe ve rahatlığa ve, ve, ve…) sahip olmayı tercih etsem de, bilgeliğin hepsinden daha önemli olduğunu düşünüyorum.
Son olarak, nasıl daha bilge yaşayabileceğimize ya da en azından niyet ettiğimiz yolda nasıl daha sağlıklı ve makûl olarak ilerleyebileceğimize ilişkin bizimle paylaşabileceğiniz uygulamaya dönük tavsiyeleriniz nelerdir?
Sharon: “Eğitim” terimini en geniş anlamıyla kullandığımı özellikle belirterek, eğitimli olmanın daha bilge olmak için yapabileceğimiz en önemli şey olduğunu düşünüyorum. Gerçek ne kadar çirkin veya zor olursa olsun gerçeği arayın. Diğer kültürleri ve yaşam felsefelerini keşfedin. Hayatın zor sorularına hızlı ve kolay yanıtlar bulmak için acele etmeyin. Sınırlarınızı, sınırlı oluşunuzu kabullenin ve gerekiyorsa bu sınırlar üzerinde iyileştirmeler yapmak için çalışın. Hakîkatin düşünebileceğinizden daha karmaşık olduğunu takdir etmek için sabır ve hayal gücünüzü geliştirin. Kendinizi başkalarının yerine koymak için çok çalışın. Gerçekten neyin önemli olduğunu çözmek için zaman ayırın ve bunun size yol göstermesine izin verin. Hatalarınızdan ders çıkarın. Felsefenin büyük sorularıyla sabırla, dürüstçe, eleştirel ve açık bir şekilde meşgul olun!
