Bilindiği gibi Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) Almanya’nın ve dünyanın en ünlü şair ve ediplerindendir. Goethe’nin bilgisi ve merakı sadece edebiyat alanıyla sınırlı kalmamış, kendini doğa bilimleri, resim, mȗsikî, felsefe, teoloji gibi alanlarda da geliştirmiştir. Çocuk yaşlarında birçok lisan öğrenmeğe başlamış, Fransızca, İngilizce, Latince, Grekçe, İbranice yanında Arapçaya da ilgi duymuştur. Hukuk okumuş ve Devlet Bakanı olarak görev yapmıştır.
Protestan bir ailede yetişen Goethe, Hristiyan dinî öğretisine ve İncil’e hem lisan hem de içerik bakımından hâkimdir. Seksen üç senelik yaşamında insanın varoluş nedenini ve hakikati araştırmış, bu bağlamda birçok dini incelemiştir. Goethe uzmanı Prof. Katharina Mommsen’e göre İslâm dinini yakından araştıran Goethe, bilhassa Allah’ın birliği ve tecellileri, Allah’a teslimiyet, kader, kaza ve peygamberlere iman gibi konularda, İslâm dinini kendi din anlayışına yakın bulmuştur.[1]
Daha 23 yaşındayken teolog ve filozof dostu J.G. Herder’in tavsiyesi üzerine Kur’ân’ı okumaya başlayan Goethe, 11 sȗreden oluşan Almanca bir Kur’ân özeti (Koran-Auszüge) düzenlemiştir. Genç yaşlarında Hz. Muhammed’e 72 mısralık Mahomets Gesang (Muhammed Kasîdesi) isimli bir övgü şiiri yazmıştır. İslâm, Kur’ân ve Hz. Muhammed hakkındaki bilgi birikiminin üzerine ileri yaşlarında Goethe’nin eline, kendinden 400 sene evvel yaşamış Hâfız diye tanınan Şemsüddîn Muhammed Şîrâzî’nin (ö. 1390) tarihçi Joseph von Hammer-Purgstall (ö. 1856) tarafından tercüme edilmiş Dîvânı geçer. Goethe bu eserden etkilenerek, 65 yaşında ikinci büyük eseri Doğu-Batı Dîvânı’nı yazmaya başlar. Doğu Batı Dîvânı’ndaki şiirler, İslâm kavramları, Kur’ân âyetlerine atıflar ve tasavvufî motifler barındırmaktadır.
Doğu-Batı Dîvânı ilk defa 200 sene evvel 1819 yılında yayımlanır. İlk baskısının hacmi 500 sayfanın üzerindedir ve iki bölümden oluşur. Birinci bölümde 250 kadar şiir, 12 konu başlığı altında toplanmıştır. Goethe bu başlıkların her birine “Kitap” ismini vermiştir. İkinci bölüm ise ansiklopedik bilgi içerir. Bu bölümde daha çok birinci bölümdeki şiirlerde atıf yapılan İslâmî kavramlar, Doğu kültürü, Ku’rân, Peygamber, Doğu coğrafyası ve tarihi hakkında bilgiler verir (Notlar ve Açıklamalar/Noten und Abhandlungen).
Resim 1: Doğu-Batı Dîvânı’nın1819 baskısının kapağı[1]
Goethe, Kur’ân-ı Kerim hakkındaki düşüncelerine Doğu-Batı Dîvânı’nda, Sâkî Kitabında yazdığı “Kur’ân ezelî mi?” isimli şiirinde de şöyle değinmiştir:
| Ob der Koran von Ewigkeit sey? Ob der Koran von Ewigkeit sey? Darnach frag’ ich nicht! Ob der Koran geschaffen sey? Das weiß ich nicht! Daß er das Buch der Bücher sey Glaub‘ ich aus Mosleminen-Pflicht.[1] | Kur‘an ezelî mi? Kur‘an ezelî mi, değil mi? Bu değil derdim. Sonradan mı yaratılmıştır Kur’an? Bunu da bilmem! Onun kitaplar kitabı olduğuna ise, Müslümanlık icabı inanırım.[2] |
Goethe için tabiat, Allah’ın varlığının delilidir ve Allah tabiatta tecelli eder. Allah’ın isimlerinin kâinatta tecelli ettiği inancı Goethe için çok mühimdir ve Kur’ân’dan şu âyeti not etmiştir:[3] Doğu da, Batı da (tüm yeryüzü) Allah’ındır. Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü işte oradadır. Şüphesiz Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir. (Bakara 2/115)
“Şarkıcının Kitabı”nda “Tılsım” isimli şiirinde Bakara Sûresi’nin 115. âyetine dayanarak şöyle der:
| Talismane Gottes ist der Orient! Gottes ist der Okzident! Nord – und südliches Gelände Ruht im Frieden seiner Hände.[4] | Tılsım Doğu da Allah’ındır! Batı da Allah’ın! Kuzey ve güney sahası da Onun kudreti ile sulh içindedir.[5] |
Her şeyde Allah’ı temâşâ etme fikrine kanaat getiren Goethe, Doğu-Batı Dîvânı’nın vefatından sonra basılan “Metrukat” (Gedichte aus dem Nachlass[6]) kısmında Bakara Sûresi’nin 26. âyetine telmihle bir şiir yazmıştır. Âyet şöyledir:
Allah bir sivrisineği, ondan daha da ötesi bir varlığı örnek olarak vermekten çekinmez. İman edenler onun, Rablerinden (gelen) bir gerçek olduğunu bilirler. Küfre saplananlar ise, “Allah örnek olarak bununla neyi kastetmiştir?” derler. (Allah) onunla bir çoklarını saptırır, birçoklarını da doğru yola iletir. Onunla ancak fasıkları saptırır.
| Buch des Sängers Sollt’ ich nicht ein Gleichnis brauchen, Wie es mir beliebt? Da uns Gott des Lebens Gleichnis In der Mücke gibt.[7] | Şarkıcının Kitabı Hoşuma gittiği gibi, Bir mecaz kullanmamalı mıyım? Keza Allah bir sivrisinekteVermektedir bize hayat misalini.[8] |
Goethe’nin ilk ve hayatımın eseri dediği Faust’tan herkes haberdarken, ikinci büyük eseri Doğu-Batı Dîvânı geniş çevreler tarafından bilinmemektedir. Dünyaca ünlü bir Alman şairin, bilhassa Doğu-Batı Dîvânı isimli eserinde Kur’ân âyetlerine atıflar yapıp, tasavvufî motiflere yer vermesi İslâm tasavvuf edebiyatı ve kültürü açısından önem taşımakla birlikte, geniş bir araştırma alanı sunmaktadır. 18. ve 19. yüzyılın şartları, o zamanın Avrupa’sının İslâm hakkındaki bilgisizliği ve ön yargıları göz önünde alındığında, Goethe’nin İslâm hakkında araştırmaları ve bir başka dine yaklaşım biçimi günümüz insanı için dahi eşsiz bir örnektir.
[1] Goethe, West-östlicher Divan, (Frankfurt am Main und Leipzig: Insel Verlag, 2018), 92.
[2] Goethe, Doğu-Batı Dîvânı, 5. Baskı. Çev. Senail Özkan. (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017), 277.
[3] Daha evvel değinildiği üzere Goethe, Kur’ân’ı Kerim-i okuyup incelemiş ve ilgisini çeken bazı sûreleri not alıp tercüme etmiştir. Bu sûreler Kur’an-ı Kerim Özeti/Alıntıları (Koran-Auszüge) olarak bulunmaktadır; bkz. Mommsen, Goethe ve İslâm, 2015, 28.
[4] Goethe, West-östlicher Divan, 3. Baskı, (Frankfurt am Main und Leipzig: Insel Verlag, 2018), 12.
[5] Goethe, Doğu-Batı Dîvânı, 5. Baskı. Çev. Senail Özkan. (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017), 175.
[6] Goethe’nin Doğu-Batı Dîvânı’nda yayımlanmamış ama dîvân ile bağlamlı yazdığı yazı ve şiirler bulunmuştur. Bunların sadece bir kısmı bazı yayınevleri tarafından “Metrukat” olarak dîvânın arkasına iliştirilmiştir.
[7] Goethe, West-Östlicher Divan, 3. Baskı, (Frankfurt am Main und Leipzig: Insel Verlag, 2018), 280.
[8] Goethe, Doğu-Batı Dîvânı, 5. Baskı. Çev. Senail Özkan. (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017), 77.
[1] Goethe, West-östlicher Divan, Erişim Tarihi: Eylül 9, 2019, https://www.google.de/search?q=goethe+divan+1819&client=firefoxb&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiP2rC6sPkAhUGQ8AKHaIhCIcQ_AUIEigB&biw=1366&bih=583#imgdii=9OqY8DeKXIAGEM:&imgrc=_4oAsN7NZVJFpM.
[1] Bkz. Katharina Mommsen, Goethe und der Islam, 4. Baskı, (Frankfurt am Main: Insel Verlag, 2015), 20, 25.
2 Yorum
Edibe Hanım,
Aklınıza, fikrinize, kaleminize, bilginize, kalbinize sağlık. Enfes bir paylaşım olmuş.
Edibe hanım,
Kaleminize gönlünüze sağlık, bilmiyordum ne güzel bilgiler, sevgiyle kalın 🙏❤️