“Değer” dediğimiz sözcüğü biraz daha yakından tanıyalım. Değer, bir kavramdır. Bir adı, kapsamı ve içeriği vardır. Bir toplumsal yapıda değerin adı değişmemekle birlikte kapsamı ve içeriği zaman ve mekâna bağlı olarak değişebilir. Mesela özgürlük bir değerdir, aynı zamanda bir kavramdır da. Aynı toplumsal yapıda zaman içinde içeriği ve kapsamı değişiyor. Aynı kavram aynı zaman diliminde farklı toplumsal yapılarda farklı içeriğe ve kapsama sahip olabilir.
Bu noktada şu soruyu sormak zorundayız: Hayatımızı yönlendiren değeri vazeden otorite kimdir? Burada iki kaynakla karşılaşıyoruz. Biri beşer, diğeri ise Tanrı’dır. Değeri bir beşer, mesela bir feylesof yahut bir bilge tanımlamışsa bunun içerik ve kapsamı zaman ve mekân itibariyle doğal olarak değişebilir. Çünkü değeri vazeden feylesof yahut bilge de bir insandır, onu değiştirmek isteyen ve daha sonra gelen kimse de bir insandır. Hatta daha sonra gelen insanın hayat deneyimi daha fazla olduğu için böyle bir değişime daha çok hak sahibidir diye düşünebiliriz. Feylesof veya bilgenin değer vazederken kullandığı vasıta akıl, malzeme ise düşüncedir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu açıdan bakıldığında değeri vazeden ile değiştiren arasında kategorik olarak bir fark söz konusu değildir.
Diğer yandan değeri Tanrı, yani aşkın kaynak vazetmişse değer üzerinde kapsam ve içerik bakımında bir değişiklik beşer tarafından yapılamaz. Bu “yapılamaz” hükmü o aşkın kaynağa inananlar için geçerlidir. Gerçekte zaten bu tür bir değer, aşkın kaynağa inananlar için bir değerdir. İnanmayanlar için bir değer sayılmaz. Belki sadece bir bilgi konusudur. Bu tür bir değerin içerik ve kapsam bakımından değişimi yine değeri vazeden kaynak tarafından yapılabilir. Bu hüküm de yine inananlar için geçerlidir. İnsan değişen bir zaman ve mekân uzayında yaşıyor. Aşkın kaynağın vazettiği değeri hayata geçirmek için içerik ve kapsama halel getirmeksizin yeni biçimler üretmek, yeni yorumlara gitmek zorundadır.
İnsan için en üst ve belirleyici değerler manzumesi varlık, hayat ve insan ile ilgili değerlerdir. Bu değerlere “temel değerler manzumesi” adını verelim. Bireyin temel değerler manzumesi belirlenince yaşamak, yani eylem yapmak için gereken diğer bütün değerleri de tanımlanır ve belirlenir. Birey algıladığı nesne veya olgu ile zihnindeki bir kavramı eşleştirerek o nesne ya da olgu hakkında bilgi sahibi olur. Fakat aynı zamanda da bu bilgiyi değerlendirir. Temel değerler manzumesi bu değerlendirme sırasında devreye giriyor.
İnsan bilgilenmeyi ve değerlendirmeyi birbiri içinde ve eş zamanlı olarak gerçekleştirmektedir. Bir örnek verelim. Mesela algılanan nesne bir kitap olsun. Algı ile zihindeki kavram eşleşiyor ve sonuç bir bilgi olarak ortaya çıkıyor: Bu bir kitaptır. Ancak süreç burada kalmıyor, devam ediyor. Kitabın niteliği konusundaki soru, “Bu kitap kutsal bir kitaptır.” bilgisiyle cevaplandırılırsa iç âleminde kutsal kavramı olan bir kimse için o kitap bir başka niteliğe bürünür. Olağan ve sıradan bir kitabın yerini saygı gösterilecek olan yetkin bir kaynak alır. Burada şu hususun altını çizmemiz gerekiyor: İnsanın iç dünyasında bilgi ve duygu alanları birbirinden ayrılmaz. Bunlar her an iç içe, birbirini izleyen girift bir yapı göstererek etkinliğini ve hayâtiyetini sürdürür.
Konumuz sanat olduğu için temel değerler manzumesinin bireyin sanat eseriyle kurduğu ilişki üzerindeki etkisini tekrar gündeme getirelim. Temel değerler manzumesi, bireyin zihinsel ve duygusal yapısını biçimlendirip bu yapıya bir kimlik kazandırır. Böyle bir kimlik kazanmış olan zihinsel ve duygusal yapı bazı önceliklere, tercihlere, kabullere, retlere, ilgilere yahut ilgisizliklere sahip olur. Temel değerler manzumesi çelişkisiz olduğu için yukarıda sayılan tercih, ret gibi davranış biçimleri de çelişkisiz bir bütünlük içinde ortaya çıkar, kısacası bunlar da bir sistem oluşturur. İnsanın duygusal boyutunda etkin olan ve mekân tutan estetik davranış da bu sisteme göre biçimlenir. Dolayısıyla onun da öncelikleri, tercihleri, retleri, ilgi veya ilgisizlikleri vardır.
Temel değerler manzumesiyle donanmış bir birey bir sanat objesini yahut olgusunu önce algılar. Ancak hemen ardından bunu temel değerler manzumesine göre biçimlenmiş olan estetik kıstaslarına göre değerlendirir ve bu değerlendirme sonucunda objeye bir değer yükler. Güzel, çirkin veya ilgimi çekmiyor gibi… Farklı temel değerler manzumesine sahip iki birey düşünelim. Bu kimselerin estetik kıstasları ve bunun neticesi olan estetik değerlendirmeleri farklı olacaktır. Aynı sanat objesine veya olgusuna biri güzel değerini yüklerken diğeri çirkin diyebilir ya da ona karşı ilgisiz kalabilir.
Kısaca söylemek gerekirse bir sanat objesinin yahut olgusunun her estetik özne ya da birey ile olan ilişkisi aynı olmaz. Bu ilişki ya da estetik tavır, estetik öznenin sahip olduğu temel değerler manzumesine göre değişir. Estetik tavır bazen başlamadan biter, bazen de ömür boyu sürer. Hatta bazı kereler bu ilişki, estetik öznenin vefatından sonra, buna şahit olanlar tarafından yaşatılarak toplumsal bir miras niteliğinde hayâtiyetine devam eder, edebilir.
Bu metin Prof. Dr. Sadettin Ökten’in Aslında Bir Sanat Var / Sanat Birey ve Toplum Üzerine başlıklı kitabından alınmıştır.
Aslında Bir Sanat Var / Sanat, Birey ve Toplum Üzerine
Ruhumuz, aklî dünyanın dar ve sıkışmış sınırları içerisine hapsedilemez; kendine sığınacak bir liman arar. İşte sanat, fark etsek de etmesek de o limanlardan biridir.
Mesela güneşin gurup vaktindeki ışık oyunlarını hatırlamak, Haliç’in karşı sahilinden Süleymaniye Camii’ni seyretmek, mevsim sonbahara dönerken bir parkta Chopin nağmeleri dinlemek, bir meşguliyet sırasında türkü mırıldanmak ya da târihî kimliğini koruyan bir kafede kahve içmek insanın sanatla ilgili gerçekleştirdiği tecrübelerdir aslında. Dolayısıyla hepimizin hayatında sanatın bir yeri vardır. Peki nedir sanat?
Sadettin Ökten, bu kitapta sanata dair düşüncelerini ve deneyimlerini sunarken aynı zamanda İslâm medeniyet tasavvurunun sanatı ile modernist Batı’nın sanatını örneklerle karşılaştırarak iki farklı sanatsal serüveni değerlendiriyor.
