Gelişi Güzel

959

Tasarım bölümünde öğrencilere yaptırdığımız ve bolca da tartıştığımız bir temel tasarım çalışması var: “Hesaplanmış Gelişigüzellik” (Calculated Randomness). Öğrenciler böyle bir konuyu düşünmeye, tahayyül etmeye çalışırken zorluklar yaşarlar, bu konunun ortaya atıldığı ortam bolca tartışma ve aforizma ile beslenen bir derse sebep olur. 

Gerçekten de kendi içinde çelişkiler barındıran bir ifade bu. Eğer hesaplıyorsak nasıl gelişigüzellikten bahsedebiliyoruz. Ya da eğer gelişigüzel olandan bahsediyorsak hesap kitap bunun neresinde? Konu örneklerden bahsetmeye başlayınca biraz daha çözülüyor; deniz kenarındaki çakıl taşları, ya da bir tepenin kenarında öbekleşmiş gecekondu mahalleleri vb. gibi örnekler konuyu tahayyül etmeyi kolaylaştırıyor. Bunlar tam bir düzen fikrine sahip olmayan görüntüler oluştursa da genel bir karakteristik, bir örüntü yaratan; hatta bu sebeple gözümüze hoş ya da güzel görünen, fotoğrafını çekmeye ya da resmini yapmaya ilham veren durumlar ya da sahneler. Belki eski bir çarşının içindeki satıcıların sesleri, insanların mırıltıları, çayhaneden gelen çay bardaklarına çarpan kaşıkların sesleri de toplamda böyle bir uyum oluşturuyor olabilir, ya da böyle bir mekandaki kokular.

Peki böyle bir akış içinde neden bu ifadede bir “hesaplanmış” olma vurgusu var? Çünkü bir müdahalenin memurları olan müstakbel tasarımcıların sorumlulukları söz konusu. Yani böyle bir gelişigüzel olma durumunu nasıl tasarlayabiliriz, ya da nasıl oluşturabiliriz? Verilen örnekler tam da hesaplanmamış ve plansız durumları içeriyorken, nasıl bir tasarlama ya da hesaplamadan bahsedebiliriz?

Derslerimde yıllarca bu konuyu masaya yatırıp öğrencilerle tartıştık. Kendi yaptıkları projelerde de -bizleri hafif de gülümseterek- sıkça referans verme ihtiyacı duyduğum ilginç bir konu oldu. Ancak bunun tasarım eğitimi alanından çıkıp daha geniş manada beni düşündüren bir konu olması daha yeni, yeniden tasarım konusuna itinayla bağlanmasına rağmen.

Yaşadığımız hayatın içinde ön göremediğimiz tahmin edemediğimiz çok şey oluyor. Geleceğin muamma olması hayatın özü gibi bir şey. Ya da bu oyunun en tuhaf kurallarından biri. Her zaman biraz tahmin edebildiğimizi düşünsek de çok da bilemediğimiz garip beklenmedik şeyler karşımıza çıkıyor. Bu belki de “gelişigüzel” dediğimiz kısma tekabül ediyor. Halbuki durup hayatımıza genel bir göz attığımızda, daha uzun bir vadede bir tür örüntünün, hesaplanmışlığın içinde bulunmuş olduğumuzu çoğunlukla fark ediyoruz. “Hikmet” dediğimiz şey belki de bu örüntünün tezahürü, o idrak anının, o “hesaplanmışlık” duygusunun yaşandığı durum. Biraz daha yukarıdan ve uzaktan bakıldığında, ya da yeterince zaman geçtiğinde fark edilen bir örüntü bu.

Peki o zaman, en nihayetinde örüntünün görüntüsünü gören bir insan ve böyle bir algı toplamı için “hesaplanmış gelişigüzellik” yerine “gelişigüzel hesaplanmışlık” demek daha doğru olabilir mi? Çok da mühim değil, yumurta tavuk hikâyesini yeniden buraya getirmeye çok da gerek yok.

Sanırım konu “randomness” kelimesinin harika çevirisinde gizli: “gelişi güzel”, yani geleni güzel gören bir kültürün içinden hayata ve yaşadıklarımıza bakmak ve “hoş görmek”. Sevgilinin endamını, gelişini kendisi kadar güzel gören bir incelik.

Ama “randomness” kelimesinin barındırdığı sürpriz tınısını da kaybetmeden yoklaya yoklaya, koklaya koklaya yaşamak.